1η Διάσχιση του Μονοπατιού Εθνικής Αντίστασης

 

ΤΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ 

Η πορεία προς την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου «Το μονοπάτι της Εθνικής Αντίστασης» ακολουθεί τα ίχνη των αγωνιστών του ΕΛΑΣ, του ΕΔΕΣ και των Βρετανών σαμποτέρ στην πορεία προς το τολμηρό συμμαχικό εγχείρημα που οδήγησε στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου τη νύχτα της 25ης προς 26η Νοεμβρίου 1942. Μια πράξη που χαράχτηκε βαθιά στη μνήμη της πατρίδας μας, ως σύμβολο ενότητας, θάρρους και αντίστασης. 

Έρευνα-Ιστορική Τεκμηρίωση - Τοπογραφικός Προσδιορισμός - Εξάρτηση Μονοπατιού Εθνικής Αντίστασης : Νίκος Δημ. Φουσέκης Πολιτικός Μηχανικός

 Εισαγωγικό σημείωμα 

Η έναρξη του ένοπλου αγώνα στην κατεχόμενη Στερεά Ελλάδα συνδέεται άρρηκτα με τη συγκρότηση τον Φεβρουάριο 1942 του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ), του ένοπλου σκέλους του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ). Η αρχή έγινε τον Μάιο από την καλύβα Στεφανή, στη Δυτική Φθιώτιδα. Από εκεί ξεκίνησε η πορεία των ανταρτών προς τα χωριά της Ρούμελης, όπου οι πρώτες εμφανίσεις του Άρη Βελουχιώτη ενθουσίασαν τον λαό και προκάλεσαν τη ραγδαία ανάπτυξη του αντάρτικου κινήματος. Μέσα σε λίγους μήνες, ο ΕΛΑΣ μετατράπηκε σε οργανωμένο στρατό, που συνδύαζε τη λαϊκή στήριξη με στρατιωτική πειθαρχία και πολιτική καθοδήγηση. Την ίδια περίοδο, στην Ήπειρο, ο συνταγματάρχης Ναπολέων Ζέρβας συγκροτούσε τις πρώτες ένοπλες ομάδες του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου (ΕΔΕΣ), με στόχο τη δημιουργία ενός στρατιωτικού σχηματισμού που θα πολεμούσε τους κατακτητές με την υποστήριξη των Συμμάχων. 

Παρά τις ιδεολογικές διαφορές τους, ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ συναντήθηκαν στο κοινό έδαφος της εθνικής απελευθέρωσης. Παράλληλα, η Βρετανική Υπηρεσία Ειδικών Επιχειρήσεων (SOE) σχεδίαζε στην Ελλάδα δολιοφθορές εναντίον των δυνάμεων του Άξονα. 

Η αποστολή Χάρλινγκ, υπό τον Ταξίαρχο Έντι Μάγιερς και τον υπαρχηγό του Κρις Γουντχάουζ, είχε ως στόχο την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου για να διακοπεί η σιδηροδρομική σύνδεση Αθήνας– Θεσσαλονίκης, μέσω της οποίας ανεφοδιάζονταν οι γερμανικές δυνάμεις του Ρόμελ στη Βόρεια Αφρική. 

1. Οι «Λεύκες» Καρουτών 

Περασμένα μεσάνυχτα της Τετάρτης 30 Σεπτεμβρίου 1942, στη θέση «Λεύκες», νότια του κάμπου των Καρουτών, πέφτει με αλεξίπτωτα η πρώτη τετραμελής ομάδα Βρετανών σαμποτέρ της επιχείρησης Χάρλινγκ: Έντυ Μάγιερς, Τομ Μπάρνς, Ντένις Χάμσον, Λεν Γουίλμοτ. Οι φωτιές που είδαν από ψηλά δεν ήταν οι συνθηματικές, αλλά εκείνες που είχαν ανάψει Καρουτιανοί τσοπάνηδες για να ζεσταθούν στο χινοπωριάτικο κρύο της Γκιώνας. Τους βοηθούν οι κάτοικοι των Καρουτών και ο υπολοχαγός Γιώργος Κατσίμπας, με τη συνεργασία του κλαρίτη Δήμου Καραλίβανου και της ομάδας του. Ύστερα από λίγες μέρες, η ομάδα κινείται προς τα βόρεια. 

2. Ο Αη-Λιάς της Γκιώνας 

Ξημερώνοντας Πέμπτη 1 Οκτωβρίου 1942, το δεύτερο αεροπλάνο ρίχνει τη δεύτερη τετραμελή ομάδα υπό τον Κρις Γουντχάουζ (Άρθουρ Έντμοντς, Νατ Μπάρκερ, Μάικ Τσίτις). Προσγειώνονται στο οροπέδιο του Προφήτη Ηλία, πέντε χιλιόμετρα βορειοδυτικά του χωριού Προσήλιο (Σεγδίτσα). Τις φωτιές είχε ανάψει ο Ανδρέας Μήταλας, έφεδρος υπολοχαγός, που αγνοούσε εντελώς την επιχείρηση Χάρλινγκ. Με τη βοήθειά του, τα εφόδια συγκεντρώνονται και αποκρύπτονται σε σπηλιά του Αη-Λιά. Λίγες μέρες αργότερα, η ομάδα του Μάγιερς φτάνει εκεί, ειδοποιημένη από βοσκούς. (Η σπηλιά ταυτοποιήθηκε από τους Νίκο Φουσέκη, Κώστα Παπαγεωργίου και Μάρσια Τζαβάρα το καλοκαίρι του 2022, μετά από έρευνα στο πεδίο). 

3. Η συνάντηση και η πορεία προς τη Στρώμη 

Στο οροπέδιο οι Βρετανοί γνωρίζουν τον Νίκο Μπέη (Κατσαβούκαρο) από το Λευκαδίτι, παλιό μετανάστη στην Αμερική, τον οποίο γρήγορα εμπιστεύονται και αποκαλούν «Μπάρμπα- Νίκο». Αυτός τους καθοδηγεί σε ευρύχωρη σπηλιά κοντά στη Στρώμη, στην απέναντι πλευρά της Γκιώνας, πιο κοντά στον στόχο τους — τις τρεις σιδηροδρομικές γέφυρες. Η τρίτη ομάδα δεν ρίχθηκε ποτέ, καθώς το αεροπλάνο της επέστρεψε στην Αίγυπτο χωρίς να εντοπίσει τις συνθηματικές φωτιές.

 

3α. Η Σπηλιά της Στρώμης 

Κάτω από την κορυφή «Πύργος» της Γκιώνας, περίπου τέσσερα χιλιόμετρα νότια της Στρώμης, εγκαταστάθηκαν οι Βρετανοί σαμποτέρ, όπου και παρέμειναν για περισσότερο από έναν μήνα, έως τις 19 Νοεμβρίου 1942. Από εκεί, ο Έντι Μάγιερς πραγματοποίησε αναγνωρίσεις των γεφυρών του Ασωπού, της Παπαδιάς και του Γοργοποτάμου, επιλέγοντας τελικά τη γέφυρα του Γοργοποτάμου ως τον καταλληλότερο στόχο. Από τη σπηλιά αυτή, στις 2 Νοεμβρίου 1942, ο Κρις Γουντχάουζ αναχώρησε κατ’ εντολή του Μάγιερς για να συναντήσει τον Ναπολέοντα Ζέρβα, αρχηγό του ΕΔΕΣ, στα χωριά του Βάλτου. Στις 12 Νοεμβρίου, ένα τμήμα εξήντα ανδρών του Ζέρβα, συνοδευόμενο από τον Γουντχάουζ, ξεκίνησε από το Αργύρι για τη Γκιώνα. Την επόμενη ημέρα, ο Ζέρβας έστειλε γραπτό μήνυμα στον Άρη Βελουχιώτη, αρχηγό του ΕΛΑΣ, που βρισκόταν τότε στη Φραγκίστα, καλώντας τον να συναντηθούν στη Βίνιανη. Στη Βίνιανη ο Βελουχιώτης χωρίς περιστροφές ενέταξε τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ στην κοινή επιχείρηση. Στο μεταξύ, στη σπηλιά της Στρώμης έφθασε και η τρίτη ομάδα της αποστολής Χάρλινγκ, (Τζών Κουκ, Ίντερ Γκιλλ, Θέμης Μαρίνος, Νταγκ Φίλλιπς), η οποία είχε επιστρέψει προσωρινά στην Αίγυπτο και ρίχθηκε εκ νέου με αλεξίπτωτα τη νύχτα της 27ης προς 28η Οκτωβρίου 1942 κοντά στο Καρπενήσι. Παρά τα ιταλικά πυρά που δέχτηκε κατάφερε να διαφύγει και με τη βοήθεια του καπετάν Νικηφόρου (Δημήτρη Δημητρίου) του ΕΛΑΣ, οδηγήθηκε στη Στρώμη, όπου ενώθηκαν όλες οι βρετανικές ομάδες. Στις 18 Νοεμβρίου 1942, ο Ζέρβας έφτασε στη σπηλιά και συναντήθηκε με τους Μάγιερς, Γουντχάουζ και τα υπόλοιπα μέλη της αποστολής. Την επόμενη ημέρα, 19 Νοεμβρίου, οι δώδεκα Βρετανοί σαμποτέρ, οι συνοδοί τους, ο Μιχάλης Μυριδάκης επιτελάρχης του Ζέρβα και τμήμα ανταρτών του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον Νικηφόρο εγκατέλειψαν τη σπηλιά, πορευόμενοι προς το Μαυρολιθάρι, όπου θα συναντούσαν τις δυνάμεις του Ζέρβα και του Άρη, έτοιμοι πλέον για τη μεγάλη επιχείρηση στο Γοργοπόταμο. 

4. Η Στρώμη και οι άνθρωποί της 

Οι κάτοικοι της Στρώμης είχαν καθοριστικό ρόλο στη φιλοξενία και υποστήριξη των Βρετανών σαμποτέρ: φρόντισαν για τροφοδοσία, ρουχισμό και πληροφορίες συμβάλλοντας αποφασιστικά στην προετοιμασία της επιχείρησης. Κορυφαία μορφή υπήρξε ο Γιάννης Πιστόλης, πρώην λοχίας του Ελληνικού Στρατού και εργαζόμενος στους Σιδηροδρόμους, ο οποίος συνόδευσε τους Μάγιερς και Χάμσον στις αναγνωρίσεις των γεφυρών Παπαδιάς και Γοργοποτάμου. Ήταν πολύτιμος συνεργάτης των Βρετανών και των Ελλήνων ανταρτών ως την ανατίναξη της γέφυρας. Ο Κώστας Πιστόλης, δάσκαλος στη Λαμία, έδινε πληροφορίες για τις κινήσεις των Ιταλών και τη φρουρά της γέφυρας. Συνελήφθη και εκτελέστηκε μετά το σαμποτάζ — ο φόρος αίματος της Στρώμης και της οικογένειας Πιστόλη. Συγκινητική υπήρξε η πανηγυρική αναχώρηση των σαμποτέρ και ανταρτών το μεσημέρι της 19ης Νοεμβρίου 1942, όταν, καθώς περνούσαν μέσα από το χωριό, οι Στρωμίτες τους ξεπροβόδιζαν με κεράσματα, ζητωκραυγές και συγκίνηση γνωρίζοντας ότι βάδιζαν προς μια αποστολή που θα σημάδευε την ιστορία: την ανατίναξη της Γέφυρας του Γοργοποτάμου. 

5. Το Μαυρολιθάρι (20 Νοεμβρίου 1942) 

Το Μαυρολιθάρι, κεφαλοχώρι του Δήμου Καλλιέων, υπήρξε καθοριστικός σταθμός στην πορεία σαμποτέρ και ανταρτών προς τον Γοργοπόταμο. Το πρωί της Παρασκευής 20 Νοεμβρίου το Μαυρολιθάρι φιλοξένησε όλη τη δύναμη των Ελλήνων ανταρτών και των Βρετανών της αποστολής. «Οι κάτοικοι, φτωχοί μα γενναιόδωροι, μας πρόσφεραν τα πάντα – ακόμη και τα κρεβάτια τους. Η φιλοξενία τους ήταν αξιοθαύμαστη» (Μάγιερς). «Περάσαμε μια μέρα εκπαιδεύοντας τους αντάρτες στα όπλα Στεν και τις χειροβομβίδες Μιλς· κανείς δεν σκεφτόταν αποτυχία» (Γουντχάουζ). 

6. Η Καστριώτισσα (21-22 Νοεμβρίου 1942) 

Το Σάββατο 21 Νοεμβρίου, οι δυνάμεις μοιράστηκαν στα γύρω χωριά για λόγους επιμελητείας. Η Καστριώτισσα φιλοξένησε τον κύριο όγκο των Ελλήνων και Βρετανών, μαζί με τους επικεφαλής — Ζέρβα, Άρη και Μάγιερς. Από εδώ ξεκίνησε και η μεταφορά των εκρηκτικών με

 μουλάρια και αγωγιάτες προς τον τελικό στόχο: τη γέφυρα του Γοργοποτάμου. Εδώ, ο Βελουχιώτης εκτέλεσε τον ζωοκλέπτη Νικόλαο Μασσαβέτα για παραδειγματισμό πριν την επιχείρηση. 

7. Η Πυρά -Γκούρα (21-22 Νοεμβρίου 1942)

 Η Πυρά αποτέλεσε επίσης σταθμό της πορείας. Αντάρτες διανυκτέρευσαν το Σάββατο και την Κυριακή, ενώ το ξημέρωμα της Δευτέρας 23 Νοεμβρίου ξεκίνησαν προς τα Πριόνια του Χονδρογιάννη, σημείο συνάντησης όλων των δυνάμεων. Κάτω από τον κοινοτικό νερόμυλο, οι χωρικοί Νίκος Παύλου και Αυγέρης Αυγερόπουλος είχαν στήσει προπολεμικά αυτοσχέδιο ηλεκτροπαραγωγό σύστημα, όπου οι Βρετανοί φόρτιζαν τις μπαταρίες των ασυρμάτων τους. 8. Η Μεγάλη Καταβόθρα της Οίτης (22-23 Νοεμβρίου 1942) Στο εντυπωσιακό αυτό σπήλαιο της Οίτης, οι αντάρτες κατέφυγαν μέσα σε χιόνι και παγωνιά. Εκεί παραλήφθηκαν τα εκρηκτικά και ο οπλισμός από τις αεροπορικές ρίψεις των Συμμάχων από την Αίγυπτο. «Φτάσαμε στις Καταβόθρες, όπου μας περίμεναν οι συναγωνιστές με τα υλικά. Όλοι εφοδιαστήκαμε με σφαίρες και χειροβομβίδες. Κάποιοι άλλαξαν τα όπλα τους με Στεν, άλλοι τα περιφρονούσαν. Ύστερα χωθήκαμε στο σιωπηλό δάσος...» (Νικηφόρος). 

9. Τα Πριόνια του Χονδρογιάννη (23–24 Νοεμβρίου 1942) 

Κρυμμένα μέσα στα δάση της Οίτης, τα «Πριόνια του Χονδρογιάννη» υπήρξαν κομβικός σταθμός στην πορεία των ανταρτών και σαμποτέρ προς τον Γοργοπόταμο. Εκεί όπου προπολεμικά οι αδελφοί Χονδρογιάννηδες είχαν στήσει το νεροπρίονό τους, τη Δευτέρα και Τρίτη 23–24 Νοεμβρίου 1942 συγκεντρώθηκαν περίπου 200 αντάρτες και Βρετανοί.Στο μέρος αυτό πέρασαν τις τελευταίες ώρες πριν την τελική προώθηση προς τον στόχο.«Έσμιγε η μέρα με τη νύχτα όταν φτάσαμε. Οι Εγγλέζοι και ο Ζέρβας έμειναν στις καλύβες του πριονιού. Εμείς φτιάξαμε πρόχειρα καλυβάκια με σανίδια και ανάψαμε φωτιά να ζεσταθούμε μέσα στη νύχτα. Ήταν περίφημο το καταφύγιό μας...»(Σπύρος Μπέκιος - Λάμπρος). Η τοποθεσία ταυτίστηκε εκ νέου το καλοκαίρι του 2016 από τους Νίκο Φουσέκη και Σπύρο Κουλοβατιανό, μετά από έρευνα στο πεδίο. 

10. Οροπέδιο Πλακωτό (24–25 Νοεμβρίου 1942) 

Το μεσημέρι της Τρίτης 24 Νοεμβρίου οι Μάγιερς, Γουντχάουζ, Ζέρβας και Άρης, μαζί με τους επιτελείς τους προχώρησαν στο Πλακωτό — μικρό οροπέδιο στην ανατολική πλαγιά της Οίτης με θέα προς τη γέφυρα του Γοργοποτάμου — όπου έγινε η τελική αναγνώριση και ο σχεδιασμός της επίθεσης. Το γενικό σχέδιο υπονόμευσης προερχόταν από τους Βρετανούς και ειδικότερα από τον Μάγιερς, αλλά η τελική τακτική για την κατάληψη της γέφυρας συζητήθηκε και συναποφασίστηκε ανάμεσα στον Άρη, τον Ζέρβα και τους Βρετανούς. Ο Άρης υπαγόρευσε στον Κωστούλα (Κώστα Καβρέτζο) λίγες ώρες πριν την επιχείρηση τη «Διαταγή Επιχείρησης» που όριζε τα κύρια καθήκοντα. Σύμφωνα με τη διαταγή: το νότιο βάθρο — φρουρούμενο από 80 Ιταλούς — αναλάμβανε τμήμα 60 ανταρτών του ΕΛΑΣ υπό τον Κωστούλα, με μικρή συνοδεία ΕΔΕΣ υπό τον Μ. Μυριδάκη για εξουδετέρωση εφεδρειών και αποκοπή του δρόμου υποχώρησης. Το βόρειο βάθρο — με περίπολο 30 Ιταλών και δύο διπλά αντιαεροπορικά — αναλάμβανε τμήμα 30 ΕΔΕΣιτών υπό τους Παπαχρήστου και Πετροπουλάκη. Την υπονόμευση και την ανατίναξη της γέφυρας αναλάμβαναν οι Βρετανοί σαμποτέρ, υποστηριζόμενοι από μικρές ομάδες εκπαιδευμένων ανταρτών. Δύο ομάδες του ΕΛΑΣ των 15 ανδρών η κάθε μία, με έναν Βρετανό σαμποτέρ θα κατέστρεφαν τη σιδηροδρομική γραμμή περίπου 1 χλμ νότια και 1 χλμ βόρεια για να αποκλείσουν μεταφορές ενισχύσεων (αρχηγοί: Διαμαντής- Γ. Αλεξάνδρου και Ηρακλής-Κ. Σκαρμούτσος). Μια ομάδα 15 ΕΛΑΣιτών υπό τον Χρυσιώτη είχε εντολή να κάψει την ξύλινη οδική γέφυρα σε περίπτωση που από εκεί ερχόταν εχθρική ενίσχυση. Γενική εφεδρεία ορίστηκε τμήμα 30 ανδρών υπό τον Δ. Δημητρίου (Νικηφόρο). Χρόνος έναρξης: 23:00. Γενική αρχηγία: Ν. Ζέρβας. Το απόγευμα της Τετάρτης 25 Νοεμβρίου έφτασαν από τα Πριόνια οι ομάδες με τα μουλάρια φορτωμένα εκρηκτικά. Η δύναμη χωρίστηκε σε οκτώ ομάδες — διοίκηση, σαμποτέρ, επίθεσης (βόρεια/νότια βάθρα), κάλυψης στη σιδηροδρομική γραμμή, ομάδα καταστροφής της οδικής γέφυρας και εφεδρεία — και στις 18:00 άρχισαν σταδιακά να καταλαμβάνουν τις θέσεις τους γύρω από τη γέφυρα, παραμένοντας σε ετοιμότητα για την ώρα της επίθεσης. 

11. Η Γέφυρα του Γοργοποτάμου (νύχτα 25 προς 26 Νοεμβρίου 1942) 

Η σιδηροδρομική γέφυρα του Γοργοποτάμου υπήρξε ο τελικός και θρυλικός στόχος της επιχείρησης. Το βράδυ της Τετάρτης 25 προς Πέμπτη 26 Νοεμβρίου 1942, οι Βρετανοί σαμποτέρ, μαζί με τους αντάρτες του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, πραγματοποίησαν την επίθεση και ανατίναξαν τη γέφυρα χωρίς απώλειες — μόνο δύο ελαφρά τραυματίες. Η επιχείρηση ολοκληρώθηκε με πλήρη επιτυχία στις 2:21 τα ξημερώματα της 26ης Νοεμβρίου. Η επιχείρηση πραγματοποιήθηκε έναν μήνα μετά τη Μάχη του Ελ Αλαμέιν (23 Οκτωβρίου 1942), σε μια περίοδο που η πλάστιγγα του πολέμου στη Βόρεια Αφρική άρχιζε να γέρνει υπέρ των Συμμάχων. 

Οι Γερμανοί κατάφεραν να αποκαταστήσουν τη γέφυρα μόλις 40 ημέρες αργότερα στις 5 Ιανουαρίου 1943. Το σαμποτάζ του Γοργοποτάμου ήταν το μεγαλύτερο στην κατεχόμενη Ευρώπη έως τότε. Παραμένει έως σήμερα ένα μοναδικό σύμβολο ενότητας, θάρρους και ελπίδας, που ανέδειξε τις δυνατότητες του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και ενέπνευσε τους λαούς της υπόδουλης ευρωπαϊκής ηπείρου. 

*H επετειακή διάσχιση του Μονοπατιού Εθνικής Αντίστασης διοργανώνεται από το Σωματείο “Φίλοι Μουσείου Εθνικής Αντίστασης και Σύγχρονης Ιστορίας Ρούμελης” σε συνεργασία με την Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας, τον Δήμο Λαμιέων και τον Δήμο Δελφών και τη βοήθεια του Ομίλου Φίλων του Δάσους.